Jerzy Mierzejewski

Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii
ul. Lubelska 2, 24-100 Puławy

      Na 24 Zjeździe Polskiego Towarzystwa Mikrobiologów po raz pierwszy została podjęta tematyka dotycząca prób wykorzystywania zdobyczy mikrobiologii przeciw człowiekowi. Chodzi o prowadzenie działań biologicznymi środkami walki w czasie konfliktów zbrojnych a w czasach pokoju posługiwanie się tymi środkami do celów terrorystycznych.
      W 1998 r.w Sydney obradował Międzynarodowy Kongres Bakteriologii i Mikrobiologii Stosowanej oraz Mikologii. Jako towarzysząca impreza naukowa obradowało też tam sympozjum poświęcone bioterroryzmowi (9).
      W bieżącym roku w Dubrowniku ma być zorganizowany pierwszy międzynarodowy kongres poświęcony terroryzmowi chemicznemu i biologicznemu (4).
Śledząc amerykańskie czasopisma medyczne i biologiczne łatwo jest dostrzec coraz bardziej przewijający się temat zagrożeń bronią biologiczną w zastosowaniu bioterrorystycznym (14).
      Prof. Donald Henderson będąc moderatorem wspomnianego sympozjum w Sydney spotkał się z zastrzeżeniami, czy sympozjum to nie jest przejawem pewnego panikarstwa. Przyznał się, że początkowo miał podobne wątpliwości, ale po bliższej analizie różnych danych uznał i ostatecznie inni uczestnicy sympozjum przyznali mu rację, że bioterroryzm staje się problemem ogólnoświatowym u progu XXI wieku.

      Pierwsza przesłanka ma swoje podłoże ekonomiczno-społeczne w pogłębiającej się przepaści między światem bogactwa a światem biedy. Coraz bardziej ludzkość zdaje sobie sprawę z tego, że rozwarstwienie ekonomiczne rodzi wszelkie frustracje, wszelkie formy sprzeciwu społecznego aż do terroryzmu i rewolucji socjalnych.
Stąd apele filozofów, autorytetów moralnych i przywódców religijnych o naprawę ładu społeczno-ekonomicznego świata. Stąd deklaracje szefów państw o intencjach podejmowania tej naprawy.
      Jeśli jest takie podłoże i skazani jesteśmy na różnorodne niepokoje społeczne, powstaje pytanie, dlaczego ludzie żądni odwetu będą sięgali właśnie po biologiczne środki walki.
      Autorzy zajmujący się tematyką broni biologicznej są zgodni, że terroryści wcześniej czy później sięgną po tę broń masowego rażenia. Ten zgodny pogląd wynika z następujących przesłanek:
- jest to broń najtańsza w produkcji,
- jej produkcję i gromadzenie można łatwo utajnić,
- produkcja jej nie wymaga skomplikowanej technologii,
- nie jest natychmiast wykrywana,
- jest w zasięgu możliwości wytwarzania nie tylko przez kraje nastawione konfrontacyjnie, ale też przez ugrupowania mafijne, nihilistyczne o różnych, często wręcz zbrodniczych ideologiach.
      Skoro tak, to jakie ma ludzkość doświadczenia z tą bronią, na podstawie których można snuć różne domniemania? 
      Na szczęście tych doświadczeń jest niewiele, miały ograniczony charakter, najwyżej o zasięgu taktycznym na polu walki, co z ujemnym skutkiem dla swoich wojsk doświadczyli Japończycy (5). Bliższe omówienie historii broni biologicznej od czasów starożytnych do 1925 r. jest zawarte w książce na ten temat wydanej przez Sztokholmski Instytut Badań nad Pokojem, zwany pod skrótem SIPRI, a napisanej przez grupę ekspertów z różnych krajów tzw. Bioetyczną Grupę Badawczą (3).

      Czym innym jest użycie broni a czym innym prowadzenie badań i przygotowanie jej do zastosowania. W zakresie badań i przygotowań do jej użycia liczne kraje, zarówno Wschodu jak i Zachodu, mogą poszczycić się "znakomitymi" osiągnięciami. Stopniowo odtajniane i publikowane dane o tych przygotowaniach kształtują ponury obraz wizji świata opanowanego przez sztucznie wzniecane epidemie, epizootie i epifitozy.
      Oto kilka przykładów ekstremalnych.
   O planach wojny biologicznej aliantów w czasie II wojny światowej może świadczyć ujawniony zamiar produkcji 1 mln bomb wąglikowych w 1945 r. Jeden z wariantów ataku odwetowego na Niemcy przewidywał jednorazowy nalot 2000 bombowców typu Lincoln z bombami wąglikowymi na 6 największych aglomeracji niemieckich z zamiarem wywołania masowych zachorowań na płucną postać wąglika, która w porę nie leczona jest w 90% przypadków śmiertelna oraz wywoływanie dalszych masowych zachorowań na postać skórną (7).
   Inny przykład przygotowań do prowadzenia wojny biologicznymi środkami, tym razem przez niszczenie upraw rolnych, pochodzi już z czasów tzw. zimnej wojny. Ujawniono m.in., że Amerykanie przygotowali zapas 20 ton zarodników grzyba Pucinia gramidis triciti wywołującego rdzę zbóż do niszczenia upraw pszenicy, głównie na obszarach Ukrainy, ale zapas ten, zdaniem ekspertów, wystarczyłby do zniszczenia upraw pszenicy na całym globie. Przygotowano też zapas 1 tony zarodników innego grzyba Piriculeria oryzae z przeznaczeniem do rażenia upraw ryżu w Chinach (16). Zresztą Amerykanie już w 1945 r. rozważali zniszczenie uprawy ryżu w Japonii. Wycofali się jednak z tego planu tylko dlatego, że musieliby po kapitulacji Japonii wyżywić ok. 100 mln wygłodniałych Japończyków. Wybrali więc wariant uderzeń atomowych (2).
      Z drugiej strony podzielonego w czasach zimnej wojny świata, o monstrualnych badaniach ofensywnych nad bronią biologiczną w b. Zw. Radzieckim, opinia publiczna dowiedziała się z relacji dysydentów radzieckich: Władimira Pasecznikowa w latach osiemdziesiątych i Kena Alibeka, który pozostał w USA w 1992 r., już za prezydentury Jelcyna. Szczególnie Alibek będąc przez wiele lat zastępcą szefa radzieckiego a później rosyjskiego programu badań nad bronią biologiczną, dostarczył masę danych, które obrazują ogrom badań radzieckich (1). A oto jeden z przykładów: znakomite osiągnięcie ludzkości w eradykacji ospy ludzkiej na świecie Zw. Radziecki wykorzystał jako sposobność do intensywnej rozbudowy produkcji wirusa ospy do celów wojskowych. Alibek podał, że w 1988 r. wyprodukowano 12 ton wirusa, przy czym posłużono się szczególnie zjadliwym szczepem "India". Dalsze plany zakładały zwielokrotnienie produkcji do 40 a nawet 80 ton. Wg Alibeka w wirus ten miały być uzbrojone rakiety międzykontynentalne. Należy podkreślić, że działo się to w tym czasie, gdy na świecie zapomniano już o szczepieniach przeciw ospie, a zapasy wirusa, zgodnie z uroczystymi zapewnieniami, zostały zdeponowane tylko w 2 miejscach, w Centrum Zwalczania Chorób (CDC) w Atlancie i w Instytucie Wirusologii im. Miecznikowa w Moskwie. Nie musi się też przypominać, że młode pokolenie, już dziś aktywne zawodowo, nie było szczepione, a starsze pokolenia wykazują znikomą odporność. Oblicza się, że dla populacji nieuodpornionej śmiertelność w wyniku zakażenia ospą wynosi ok. 30% (9,10).
      Ta monstrualna produkcja wirusa ospy miała miejsce w latach osiemdziesiątych, kiedy już od kilkunastu lat obowiązywała Konwencja o zakazie prowadzenia badań ofensywnych, produkowania i magazynowania bb nie mówiąc o jej stosowaniu, co zakazywał już Protokół Genewski z 1925 r.

      Sytuacja międzynarodowa ma swoje okresy napięć i odprężeń. Zawsze tym napięciom towarzyszą różne spekulacje i zamysły o prawdopodobnych, często wprost katastroficznych prognozach. Takim napięciem była niewątpliwie, na szczęście krótkotrwała, operacja zbrojna w 1991 r. mająca na celu odbicie Kuwejtu po inwazji irackiej, zwana potocznie Pustynną Burzą lub Wojną w Zatoce, gdzie po raz pierwszy szef państwa zagroził użyciem broni biologicznej. Wówczas to bowiem prezydent Iraku Sadam Hussain ostrzegł, że jeśli Amerykanie podejmą interwencję zbrojną, wówczas Irak użyje wszelkich rodzajów broni, łącznie z bronią biologiczną. Okazało się później, że ostrzeżenie to nie było czysto retoryczne. Jak wykazały komisje ONZ i dane z różnych źródeł wywiadowczych, Irak miał przygotowane 2 tony toksyny botulinowej i 800 kg przetrwalników laseczek wąglika (18). Na szczęście, zapas tych środków biologicznych nie został użyty.
      W ostatnim dziesięcioleciu świat doświadczył licznych ataków terrorystycznych, głównie tzw. konwencjonalnych. Oto kilka z nich: wysadzenie Światowego Centrum Handlowego w N.Yorku w 1993 r., wysadzenie biurowca federalnego w Oklahoma City w 1995 r., atak terrorystyczny gazem sarinem na metro w Tokyo w 1995 r, atak na ambasadę USA w Najrobi w 1997 r., trudne już do zliczenia akty terroryzmu w Rosji. Śledztwo w sprawie ataku na metro w Tokyo ujawniło, że sprawca tego ataku, nihilistyczna sekta Najwyższa Prawda przygotowywała się też do ataków terrorystycznych środkami biologicznymi: przetrwalnikami laseczek wąglika i toksyną botulinową. M.in. ośmiokrotnie podejmowała próby aerozolozacji przetrwalników laseczek wąglika (16). Emisariusze tej sekty penetrowali też tereny Środkowej Afryki, w czasie gdy panowała tam epidemia gorączki Ebola, z zamiarem pozyskania wirusa tej choroby, w stosunku do której nie ma, jak wiadomo, skutecznych specyfików i szczepionek.
      Niewątpliwie, wśród licznych zdarzeń mających związek z bronią biologiczną i bioterroryzmem, szczególnie jedno wycisnęło piętno na sposobie myślenia o tych zagrożeniach, nie tylko w kręgach specjalistów ale i elit rządowych. Chodzi tu o znany incydent z awaryjnym uwolnieniem przetrwalników laseczek wąglika w wojskowym obiekcie mikrobiologicznym w Świerdłowsku (obecnie przywrócona przedrewolucyjna nazwa Jekaterinburg) w kwietniu 1979 r. Oto krótkie przypomnienie: rok 1979 tj. 7 lat po podpisaniu Konwencji o broni biologicznej, której depozytariuszem jest m.in. właśnie Zw. Radziecki. I oto u tego depozytariusza, w wyniku dotychczas niewyjaśnionej awarii w tajnym obiekcie wojskowym, dochodzi do uwolnienia aerozolu, nazwijmy skrótowo, wąglikowego, który na szczęście kierowany słabym wiatrem przemieścił się na peryferyjną część miasta i rozprzestrzenił się na odległe, rzadko zaludnione tereny wiejskie. Mimo uwolnienia niewielkiej masy przetrwalników ( specjaliści oceniają ją na 1g do 100 g) aerozol zdołał zaatakować skutecznie około 200 osób, z których 66 zmarły, pozostałe zostały odratowane podaną wcześnie penicyliną. Ten znany incydent, będący największą epidemią wąglika w historii, był badany przez zespół niezależnych ekspertów amerykańskich pod kierownictwem prof. Matthew Meselsona z Harwardu (12). W skład dochodzeniowego zespołu wchodziła też prof. Jeanne Guillemin, socjolog, która opisała całe to zdarzenie i trudności w staraniach o wyjaśnienie przyczyn jego powstania w znakomitej książce zatytułowanej Anthrax (6). Znajdują się tam wywiady z rodzinami ofiar epidemii, losy ludzi, których dotknęło nieszczęście straty najbliższych w wyniku takich, w skutkach zbrodniczych badań.

      Amerykanie wyczuleni na wzrost terroryzmu i przewijający się wątek terroryzmu biologicznego, podejmują starania nie tylko informacyjne o charakterze ostrzegawczym (8), ale i konkretne ustalenia organizacyjne (7).
      Dużą troską napawa ich los 200 000 pracowników byłego radzieckiego kompleksu przemysłowo- biologicznego pod nazwą Biopreparat, który prowadził główne badania nad bronią biologiczną. Liczni rosyjscy specjaliści są teraz zatrudniani w amerykańskich i angielskich ośrodkach badawczych. Amerykanie stworzyli specjalne fundacje dla przestawienia dawnych zakładów radzieckich prowadzących badania i produkujących broń biologiczną na tory pokojowe (11).
      W USA powstają liczne ośrodki badawcze nad przeciwdziałaniem bioterroryzmowi. Wspomniany na wstępie prof. D. Henderson jest obecnie szefem studiów nad obroną przeciwbiologiczną w Centrum Hopkinsa (9).
Przedsięwzięcia organizacyjne, jakie podejmują Amerykanie, można najlepiej zobrazować na przykładzie działań podejmowanych w N.Yorku. Wychodząc z założenia, że aerozol biologiczny, w odróżnieniu od innych środków rażenia, jest nierozpoznawalny aż do czasu pojawienia się skutków jego działania, jak to miało miejsce w Świerdłowsku, Amerykanie podejmują plan udzielania pierwszej pomocy ofiarom ataku, polegający na podawaniu antybiotyków wszystkim zgłaszającym się z objawami mogącymi wskazywać na chorobę wzniecaną sztucznie, nie czekając na ustalenie wyniku rozpoznania aerozolu i źródeł jego pochodzenia. Antybiotykiem, który ma być podawany, jest chinolon ciprofloksacyna. W Izraelu, w podobnych planach ratownictwa przeciw zagrożeniom biologicznym, przyjęto podawanie doksycyliny (7). W USA ciprofloksacyna ma być przygotowywana w opakowaniach po 10 tabletek z zaleceniem przyjmowania 2 x dziennie po 1 tabletce przez 5 dni. Zakłada się, że w ciągu tych 5 dni czynnik wywołujący masowe zachorowania zostanie rozpoznany i dalsze postępowanie będzie już oparte na wiedzy lekarskiej.
      Oblicza się, że w N.Yorku trzeba będzie zorganizować 300 punktów dystrybucji ciprofloksacyny z wyliczeniem 1000 wydań leku w ciągu 1 godziny w każdym punkcie. Do dostarczania leku ma być wykorzystana Gwardia Narodowa, służby poczt i innych instytucji doręczających. Do tej dystrybucji trzeba będzie zatrudnić 45000 ludzi. Chodzi o to, by lek dostarczyć potrzebującym w ich miejscach zamieszkania w trybie natychmiastowym.
      Innym konkretnym przedsięwzięciem, będzie przeszkolenie krótkotrwałe grupy ok. 12000 lekarzy nowojorskich w rozpoznawaniu objawów klinicznych tych chorób, które mogą być wzniecane sztucznie. Praktycznie żaden już z lekarzy nie widział klinicznych przypadków ospy. Znikoma jest wiedza o postaci skórnej wąglika nie mówiąc o najgroźniejszej płucnej.
      Nie sposób wymieniać nawet skrótowo wszystkich innych planowanych przedsięwzięć jak np. zastępcze centra lecznicze, opanowywanie chaosu w wyniku psychozy powszechnej grozy i reakcji tłumu objawiającej się rabunkami aptek w poszukiwaniu leków, napadami na konwoje przewożące leki, ochronę szpitali i stacji pogotowia. Całą infrastrukturę ratowniczą może łatwo zniszczyć zbiorowa psychoza strachu przed tajemniczą chorobą, na którą zapadają najbliżsi. Te przewidywania to nie futurologia, ale prawdopodobne zdarzenia, jakie mogą nastąpić po terrorystycznym ataku.
      Na podstawie obliczeń symulacyjnych, opartych na doświadczeniach z epidemii w Świerdłowsku i badań nad inhalacyjną infekcją wąglikową u zwierząt, Komitet Techniczny Senatu USA przedstawił prognozę kilku wariantów ataku terrorystycznego aerozolem przetrwalnikami laseczek wąglika na stolicę USA Washington, która przewiduje masowe zachorowania i zgony rzędu setek tysięcy a nawet przekraczające milion ofiar (18).
      W 1960 r. Sir Frank Macfarland Burnet, laureat nagrody Nobla za badania nad nabytą tolerancją immunologiczną, pisał: "Można uznać połowę XX wieku jako koniec największych rewolucji socjalnych i rzeczywiste wyeliminowanie chorób zakaźnych".
      Przy końcu XX w. Joshua Lederberg, laureat nagrody Nobla za odkrycie trandukcji i rekombinacji genetycznej, tak komentuje tę wypowiedź Burneta: "....mamy dosyć dużo przykładów świadczących o tym, że możemy panować nad mikrobami, jednak pozostają one naszymi konkurentami w panowaniu na naszej planecie" (cyt. wg 8). Lederberg mówi więc o przetrwaniu w tej konkurencji a nie o zwycięstwie.
      Zgodnie z wizją Lederberga ludzkość, być może, będzie miała szansę przetrwania w ustawicznej konkurencji ze światem drobnoustrojów, jeśli sami ludzie nie zaczną manipulować zbrodniczo tymi drobnoustrojami z zamiarem uśmiercania jedni drugich.

      Ostatnio obserwuje się narastające zainteresowanie groźbą użycia broni biologicznej przez terrorystów. Ataki wywołane tego rodzaju bronią mogą mieć katastroficzne konsekwencje, łącznie z masową śmiertelnością.
      Najważniejszym zadaniem w przygotowaniu się na bioterroryzm jest podjęcie badań nad możliwościami reagowania, szczególnie na przypadki o dużej skali rażenia. Należy pamiętać, że zastosowanie broni biologicznej przez terrorystów poza efektami psychologicznymi paniki i chaosu, masowymi zachorowaniami i śmiertelnością nie będzie objawiało się zniszczeniami, pożarami, katastrofami lotniczymi itp.. Przez doskonalenie metod reagowania na takie sytuacje zagrożeniowe wiele istnień ludzkich może być uratowanych.

  1. Alibek K., Handelman S. 1999. Biohazard. Random House. N-York
  2. Bernstein B. J.  1987. Birth of US Biological Warfare Program". Scientific American 258; 70
  3. Biological and Toxin Weapons: Research, Development and Use from the Midle Ages to 1945". SIPRI. Oxford University Press. Oxford 1999
  4. CBMTS - Industry II. The Frist World Congress on Chemical and Biological Terrosim 22027 Apr.2001". The ASA Newsletter 00.4, Apr. 31.(2000)
  5. Dando M. 1999. Biotechnology Weapons and Humanity. Harwood Academic Publishers.Londyn
  6. Guillemin Je. 1999. Anthrax. University of California Press. Berkeley
  7. Hauser J. 1999. Preparing for and responding to the use of biological weapons". Healthcover. Oct. Nov.; 35-38
  8. Henderson D. A. 1999. An Impending World Cup: Man v. Virus. Healthcover Nov Dec.; 27
  9. Henderson D. A 1999. Possible scenario for the use of biological weapons-and their outcomes". Healthcover. Oct.; 31
10. Henderson D. A., Inglesby T. V., Bartlett J. G., Ascher M. S., Eitzen E., Jahring P. B., Hauser J., Layton M., McDade J., Osterholm M. T., O'Tode T., Parker G., Perl T., Russell P. K., Tonat K. 1999. Smalpox as a Biological Weapons. JAMA 281
11. Howson Chr. 1998. Controlling dangerous pathogens: a blueprint for U.S. - Russian Cooperation. w: Conversion of Former BTW Facilities. Kluver Academic Publishers. Dordrecht,1998
12. Mierzejewski J. 1995. Konsekwencje doświadczeń nad wykorzystaniem Bacillus anthracis jako broni biologicznej". Postępy Mikrobiologii 24; 385
13. Mierzejewski J. 1997. Gdy ksenofobia rodziła zbrodnie a lekarzy nie uczono etyki. Skalpel 7 (5-6); 110
14. Mierzejewski J. 1999. USA wobec zagrożeń terroryzmem biologicznym. Myśl Wojskowa 81(40); 218
15. Mierzejewski J. 2000.  Bioterroryzm - spojrzenie w przyszłość. Konferencja naukowo-szkoleniowa: Medycyna ratunkowa: Medycyna Katastrof. Łódź 16-17, 2000, s. 88-92
16. Rogers P., Whitby S., Dando M.: 1999. Biological Warfare against Crops". Scientific American. June; 70
17. Taylor R. 1996. All fall down. New Scientist, 11 May; 32
18. Zilinskas E. A. 1997. Irak's Biological Weapons. The Past as Future? JAMA 278; 418